Hoe twee broers uit Steenwijk lijnrecht tegenover elkaar stonden in de oorlog; na 75 jaar boek over bizar verhaal

"Wat mooi zeg, ik wil hem wel een kusje geven en tegen me aanhouden." De 97-jarige weduwe Jo Pit is zichtbaar ontroerd en trots als ze het eerste exemplaar van het boek van haar overleden man overhandigd krijgt. "We kenden elkaar wel vijfenzeventig jaar, da's een heel lange tijd hoor."

Die vijfenzeventig jaar zijn niet altijd makkelijk geweest, weten zijn kinderen. Want Gerrit Pit hield zijn leven lang last van de herinneringen uit de oorlog, vertelt zoon Gerard. "Hij praatte er nooit met ons over. Hij leefde een beetje in zijn eigen wereldje, wij zijn grotendeels opgevoed door onze moeder."

Zus Mies vult aan. "Hij stortte zich helemaal op zijn werk en verenigingsleven, om maar bezig te blijven. Pas toen hij stopte met werken kwam er steeds meer los. Toen hoorden we ook pas dat hij alles had opgeschreven."

De bizarre oorlogsgeschiedenis begint in Steenwijk in 1941. De dan 20-jarige Gerrit is principieel tegen de Duitse bezetter en het nazisme. Hij wordt actief voor de Nederlandse Unie. Zijn oudere broer Piet is al vanaf 1935 lid van de NSB en is inmiddels een vooraanstaand partijlid. Als op een dag de ramen van een NSB-gebouw worden ingegooid, verdenkt Piet zijn broertje Gerrit en die wordt opgepakt.

Gerrit blijkt onschuldig te zijn en wordt weer vrijgelaten, Maar vanaf dat moment heeft de NSB hem in het vizier. Broer Piet oefent druk uit op zijn jongere broer om hem naar de NSB te krijgen, maar daar is Gerrit absoluut niet van gediend. Kort daarop wordt Gerrit opnieuw opgepakt. Welke rol Piet daarin heeft gespeeld blijft tot vandaag onduidelijk.

Het loopt slecht af voor de jonge Gerrit; via de gevangenis in Arnhem en kamp Amersfoort komt hij terecht in concentratiekamp Sachsenhausen.

Bijna drie jaar zit Gerrit in werkkampen, waar hij te maken krijgt met geweld, honger, mishandeling en uitputting. Ook ziet hij dagelijks hoe mensen worden afgevoerd of vermoord. Tegen het eind van de oorlog moet hij ook nog mee met één van de beruchte dodenmarsen. Maar hij overleeft het. "Hij moet wel een engeltje op zijn schouder hebben gehad", zegt dochter Mies.

Uiteindelijk komt Gerrit kort na de bevrijding weer terug in Steenwijk, en loopt hij broer Piet weer tegen het lijf, op een onverwachte plek. Gerrit gaat aan het werk bij interneringskamp de Eese, bij Steenwijk, waar NSB-ers en anderen die met de Duitsers hadden geheuld zijn vastgezet. Piet is één van de kampbewoners die hij moet bewaken.

Later zou Piet in een verzoeningspoging tegen Gerrit zeggen dat ze nu wel quitte staan, vertelt dochter Mies. "Jij drie jaar in een kamp, en ik ook. Maar daar was mijn vader het absoluut niet mee eens; bij jullie werden er niet alle dagen mensen aan de galg gehangen, dat mag je niet vergelijken, wij staan helemaal niet quitte!"

De oorlog laat Gerrit Pit nooit meer los. Direct na de oorlog schrijft hij zijn herinneringen op om het te verwerken, maar echt verwerken doet hij het nooit. Hij krijgt last van het kampsyndroom, heeft nachtmerries en is dag en nacht met de oorlog bezig. Hij beschrijft dit gevoel later in het gedicht Levenslang, dat begint met de regels:

De titel van het boek is daarom Ons vonnis werd in feite levenslang geworden. De familie is blij dat het boek nu eindelijk is uitgegeven. "Ik denk dat hij het stilletjes toch wel heel mooi vindt dat dit nu gebeurt", zegt zoon Gerard terwijl hij het boek bij zijn vaders graf legt. "Het hoefde voor hem niet tijdens zijn leven, maar ik denk dat hij hier nu wel heel tevreden mee is."

Het boek is tot stand gekomen in samenwerking met het Historisch Centrum Overijssel en de IJsselacademie. Historicus Martin van der Linde bewerkte de memoires tot het boek. "Dit is zo'n bizar verhaal, dat verzin je niet. Het lijkt haast een filmscript, maar het is de werkelijkheid. Hoe konden twee broers zo verschillend in het leven staan? Het zet je ook aan het denken over goed en fout en hoe keuzes die je maakt nog zolang doorwerken in een familie."