Nieuws
Zes vragen over het Rijksrecherche-onderzoek naar de arrestatie van Tomy Holten in Zwolle
Op 14 maart begon een onderzoek naar de omstandigheden waaronder Tomy Holten uit Zwolle om het leven kwam in het cellencomplex in zijn woonplaats. Eerder die dag was hij aangehouden door de politie. Het onderzoek dat door de Rijksrecherche wordt uitgevoerd, loopt nog. Politie en Openbaar Ministerie doen geen mededelingen over het onderzoek. Maar hoe gaat zo'n onderzoek eigenlijk in zijn werk? Politiesocioloog Jaap Timmer van de Vrije Universiteit van Amsterdam beantwoordt zes vragen. "De politie zou meer moeten leren van dit soort gebeurtenissen."
Beelden op YouTube laten zien hoe Tomy Holten op de grond ligt. "Hé, hé, hé, hé, hé", schreeuwt hij terwijl hij op zijn buik ligt en in bedwang wordt gehouden door meerdere agenten. Op één van de video's is te zien hoe een agent zijn schoen op het gezicht van Holten drukt.
De beelden staan al een tijdje online, maar kregen pas echt aandacht nadat in Amerika George Floyd om het leven komt bij een hardhandige arrestatie. Daarna worden parallellen getrokken tussen de twee aanhoudingen. Tomy Holten wordt 'de Nederlandse George Floyd'.
1. Wat is de Rijksrecherche voor instantie?
"De Rijksrecherche is een landelijke opsporingsinstantie die onafhankelijk is van alle andere opsporingsinstanties in Nederland", legt Timmer uit. "Dus ook van de politie." De taak van de Rijksrecherche is onpartijdig opsporingsonderzoek te doen naar vermeende misdrijven gepleegd door ambtenaren en bestuurders, bijvoorbeeld ambtelijke corruptie en geweldgebruik met ernstig letsel. De mensen die deel uitmaken van de Rijksrecherche worden gerekruteerd uit andere opsporingsdiensten. Dat zijn mensen met gespecialiseerde recherche-opleidingen. Zij krijgen ook nog een speciale Rijksrecherche-opleiding.
Je moet onderzoek dat de Rijksrecherche doet, zien als een strafrechtelijk onderzoek
De leiding van het onderzoek is in handen van de hoofdofficier van justitie in het gebied waar het incident heeft plaatsgevonden. In dit geval in Zwolle, dus in Oost-Nederland. "Je moet onderzoek dat de Rijksrecherche doet, zien als een strafrechtelijk onderzoek. De Rijksrecherche heeft alle bevoegdheden die daarvoor nodig zijn", zegt Timmer.
2. Hoe gaat zo'n Rijksrecherche-onderzoek in zijn werk?
"Op het moment dat iemand overlijdt, is de plek waar dat gebeurt een plaats delict", legt Timmer uit. In dit geval is dat dus het cellencomplex in Zwolle. "Die plek wordt ook als zodanig beveiligd en behandeld", vervolgt Timmer. Dat geldt ook voor de plek waar Tomy Holten is aangehouden. Ook dit wordt aangemerkt als plaats delict.
Van ieder incident moet eerst worden beoordeeld of het in aanmerking komt voor een Rijksrecherche-onderzoek. "Maar dit zijn standaard Rijksrecherche-onderzoeken", zegt Timmer verwijzend naar de dood van Holten. Rijksrechercheurs gaan ter plekke om te bekijken wat er is gebeurd. Ook Forensisch onderzoekers van een andere politie-eenheid dan die waar betrokken agenten werken, zijn op de plaats delict te vinden.
Er wordt bekeken hoeveel rechercheurs nodig zijn voor het onderzoek en wie de rechercheurs moeten spreken. Een van de eerste stappen is het vorderen van alle communicatie rond het incident met de meldkamer, via portofoons of telefoons. Agenten werken daar altijd aan mee. Ze mogen ook niet meer met elkaar praten over wat er is gebeurd. Alle betrokken politie-agenten worden gehoord. Dat gebeurt doorgaans binnen 24 uur zodat ze zich nog goed kunnen herinneren wat zich volgens hen heeft afgespeeld.
Ook getuigen worden gehoord. Verslagen van die gesprekken, processen-verbaal, komen in het onderzoeksdossier terecht. Net als de verslagen die door de politie zijn gemaakt van de aanhouding en wat er aan vooraf is gegaan. En natuurlijk worden camerabeelden van mobiele telefoons en beveiligingscamera's gevorderd. "Vaak doet de Rijksrecherche ook een oproep aan mensen die hebben gefilmd om zich te melden", aldus Timmer.
Als je zo'n digitaal dossier zou printen dan is het al gauw drie ordners
Het lichaam van het slachtoffer wordt in beslag genomen en onderzocht. Dat gebeurt door het Nederlandse Forensisch Instituut in Den Haag. In het bijzijn van een Rijksrechercheur wordt sectie gepleegd op het lichaam . Alles wordt door een fotograaf vastgelegd. "Het doel van die sectie is het vaststellen van de doodsoorzaak", legt Timmer uit. Maar er wordt ook gekeken naar welke al dan niet verborgen kwalen het slachtoffer had en of er verdovende middelen in het spel waren.
Vastgesteld wordt of het gebruik van geweld een rol heeft gespeeld bij het overlijden van het slachtoffer." Van die sectie wordt een verslag gemaakt dat ook in het dossier terecht komt. "Als je zo'n digitaal dossier zou printen dan is het al gauw drie ordners."
3. Het onderzoek naar de aanhouding en dood van Tomy Holten duurt al bijna drie maanden. Waarom zo lang?
"Het is heel veel werk, zo'n onderzoek", stelt Timmer vast. "Je moet heel veel mensen horen en soms ook wel vaker dan een keer." Als de ene getuige iets beweert dat niet overeenkomt met wat een andere getuige heeft gezegd, moeten mensen opnieuw ondervraagd worden. "De tactische rechercheurs die dat doen, wegen alles", aldus Timmer. "Alles wat er wordt gezegd. Ze kijken naar beelden van camera's, naar het technisch bewijs en de resultaten van het NFI en leggen dat allemaal naast elkaar."
Vaak leidt dat er toe dat ze mensen vaker willen spreken. "Het is heel omvangrijk. Dit onderzoek kan wel eens pas na de zomer klaar zijn." Het heeft er ook mee te maken dat zo'n Rijksrecherche-onderzoek moeilijk is. Rechercheurs willen hun onderzoek zo goed mogelijk doen en willen dus niks missen.
"Er zijn nabestaanden die allerlei vragen hebben. Die willen dat het tot de bodem wordt uitgezocht." In het eindrapport van de Rijksrecherche moet het juiste verhaal staan. "Er zijn politie-agenten bij betrokken die dit ook niet gewild hebben. Zij waren niet uit op de dood van Tomy Holten", legt Timmer uit. "Als het onderzoek niet klopt worden mensen geschaad. Dat draai je niet meer terug."
4. De dood van Tomy Holten krijgt ineens volop aandacht door wat er in Amerika is gebeurd met George Floyd. Wat doet dat met het onderzoek?
Sinds de gebeurtenissen rond George Floyd staat de arrestatie van Tomy Holten volop in de belangstelling. In maart was er nauwelijks media-aandacht voor. Nu is het landelijk nieuws. Daar komt nog een aspect bij, logisch in deze tijd dat iedereen een mobiele telefoon heeft. Volgens Timmer maakt het een enorm verschil of er van een aanhouding met fatale afloop foto's en video's te zien zijn of niet. "Als er beeld van is, krijg je maatschappelijke verontwaardiging."
Dat wil overigens volgens Timmer niet zeggen dat wat er gebeurd is in Zwolle per definitie fout is geweest. "Geweld ziet er altijd heel vervelend uit." Zeker op het moment dat te zien is hoe een agent zijn voet op het gezicht van de arrestant drukt. In de publieke opinie staat vast dat die voet in het gezicht heeft bijgedragen aan de dood van Tomy Holten. "Ik snap dat mensen dat zo zien, maar ik kijk hiernaar als wetenschapper. Ik weet het niet. Het moet uit het onderzoek blijken."
5. Is het terecht dat vaak wantrouwend gekeken wordt naar de uitkomsten van onderzoeken door de Rijksrecherche?
Met spanning wordt uitgekeken naar de uitkomsten van het recherche-onderzoek. Niet alleen door nabestaanden van Tomy Holten maar ook door mensen die zich het lot van de Zwollenaar hebben aangetrokken. Niet zelden wordt de uitkomst van het onderzoek door de Rijksrecherche als onbetrouwbaar bestempeld.
Dat gebeurt ook regelmatig bij nabestaanden van slachtoffers, weet Timmer. Maar terecht is het niet, benadrukt hij. "Nabestaanden zeggen dan over de Rijksrecherche dat het ook politie is", legt Timmer uit. De slager die zijn eigen vlees keurt dus.
De kwaliteit en onafhankelijkheid van de Rijksrecherche is door het Europese Hof meerdere keren erkend
Timmer wijst nog maar eens op de onafhankelijke positie van de Rijksrecherche. Zaken zoals die van Tomy Holten zijn al een paar keer nadat de rechtsgang in Nederland klaar was, bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens terechtgekomen. "De kwaliteit en de onafhankelijkheid van de Rijksrecherche is door het Europese Hof meerdere keren erkend."
6. Trekt de politie nog lessen uit fatale arrestaties zoals die van Tomy Holten?
Wat er ook uit het onderzoek van de Rijksrecherche komt, het lijkt logisch dat de politie lessen trekt uit de aanhouding van Tomy Holten. De verontwaardiging over alleen al de schoen in het gezicht van Holten is groot. Daarnaast vragen mensen zich af of het echt nodig was dat hij op zijn buik lag met agenten bovenop hem.
Volgens Timmer is het niet vanzelfsprekend dat aanhoudingen zoals die van Tomy Holten worden meegewogen in de manier waarop agenten optreden tijdens arrestaties. Bij trainingen voor agenten worden deze rijksrecherchedossiers nauwelijks gebruikt, stelt Timmer vast. En dat is raar, vindt ook de politiesocioloog.
Er zou meer van geleerd moeten worden
Hij weet dat er op lokaal niveau soms wel aandacht aan wordt besteed. "Maar bij instanties binnen de politie die het beleid moeten maken, op het gebied van leiding geven, opleiden en trainen, is het gebruik van deze rijksrecherchedossiers eigenlijk nul. Er zou meer van geleerd moeten worden." Hij pleit ervoor dat rijksrecherche-onderzoeken als casus worden aangeboden aan agenten tijdens opleidingen. "Daar zit bij de politie nog lang geen systeem in", constateert Timmer.
Jaap Timmer is socioloog en verbonden aan de afdeling Bestuurswetenschap & Politicologie van de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij doet sinds 1991 onderzoek naar politie- en veiligheidsvraagstukken in het bijzonder naar vraagstukken rond geweld in politiewerk. De onderzoeken naar de schietincidenten in Nederland, waarbij burgers zijn geraakt door politiekogels heeft Timmer van de afgelopen 42 jaar bijna allemaal gezien. Bovendien heeft hij een paar keer meegelopen bij de Rijksrecherche bij het onderzoek naar zo'n schietincident. Zo'n onderzoek van de Rijksrecherche verloopt hetzelfde als het onderzoek dat nu wordt gedaan naar de aanhouding van Tomy Holten in Zwolle.
